Lời mở đầu

Ngày Chúa Nhật 29/10/2006, Đức Giám mục giáo phận đa chủ sự thánh lễ đồng tế trọng thể với hơn 30 linh mục thuộc giáo hạt Đà-lạt, khai mạc Năm Thánh kỷ niệm 80 năm truyền giáo cho Anh em Dân tộc thiểu số trong giáo phận. Tám mươi năm là thời gian được tính từ ngày người Thượng đầu tiên lãnh nhận Bí tích Thanh tẩy tại vùng đất này: đó là ngày 07/12/1927, áp lễ Đức Mẹ Vô Nhiễm Nguyên Tội; người được rửa tội là một phụ nữ bị bệnh phong cùi giai đoạn chót, tên là K’Trut, và vị giáo sĩ ban Bí tích là cha Gioan Cassaigne, một thừa sai trẻ thuộc Hội Truyền Giáo Paris, về nhận nhiệm sở (tại giáo điểm truyền giáo Di-linh) chưa được một năm. Cha Cassaigne đa chọn tên Đức Mẹ để đặt cho bà K’Trut. Không đầy hai tuần sau, bà Ma-ri-a K’Trut qua đời. Theo lời kể của vị Tông đồ người phong cùi Di-linh, thì trước khi chết, bà Ma-ri-a K’Trut đa nói với ngài: “Ông Lớn ơi ! Tôi sẽ nhớ đến Ông khi ở trên trời.” Chúng ta hy vọng rằng hiện nay người phụ nữ diễm phúc đó đang ở trên trời. Nhưng có điều chắc chắn là bà đa giữ lời hứa với vị ân nhân của mình: khi cha Cassaigne tạm rời Di-linh, sau 14 năm 4 tháng hoạt động tại đây, từ 24/01/1927 đến 01/6/1941, đa có 296 tín hữu người Thượng được ngài rửa tội – gồm 218 người tại Di-linh và 78 người tại làng cùi; ngoài ra, công trình vĩ đại của ngài, được khắp nơi biết đến, là Trại phong Di-linh do ngài thành lập và được chính thức công nhận ngày 11/4/1929, lúc ấy đang cưu mang 211 bệnh nhân, trong đó có 133 dự tòng. Nhưng sự phù hộ của bà Ma-ri-a K’Trut không chỉ dừng lại nơi cuộc đời và sự nghiệp của nhà truyền giáo Gioan Cassaigne, mà còn tiếp tục cho đến hôm nay, 80 năm sau khi bà được trở nên con cái Hội Thánh Công giáo. Con số trên 100 ngàn anh chị em tín hữu người Dân Tộc Thiểu Số trong Giáo phận của chúng ta hiện nay đa hùng hồn chứng minh điều đó.

Giáo phận Đà-lạt được hình thành và phát triển từ cái nôi là họ đạo Thánh Nicolas. Họ đạo này được chính thức thành lập vào năm 1920, nhưng có thể nói hạt giống Tin Mừng đa được gieo từ khi Đức Cha Lucien Mossard, Đại diện Tông tòa Sài-gòn, cùng với cha Nicolas Couvreur, Quản lý của Hội Truyền Giáo Paris vùng Viễn Đông, trụ sở đặt tại Singapore, đặt chân đến nơi đây, với mục đích tìm chỗ thích hợp để xây dựng một nhà nghỉ dưỡng rất cần thiết cho sức khỏe của các Thừa sai người Âu thường bị suy giảm do khí hậu nhiệt đới khắc nghiệt. Đó là vào cuối năm 1917, đầu năm 1918. Nhưng Thiên Chúa đa dùng bàn tay con người để thực hiện ý định của Ngài: Dưỡng Viện Giáo Đồ do Cha Nicolas Couvreur xây dựng lên, không chỉ là nơi các Thừa sai đau yếu đến nghỉ dưỡng, nó còn là nơi qui tụ của những tín hữu – ít ỏi thôi, khoảng chưa được 200 người – họ là những quan chức, quân nhân hay doanh nhân, nông dân người Pháp và khách vãng lai; họ cũng là một ít người Việt tha phương cầu thực hay là công chức phục vụ trong các cơ quan nhà nước... nhưng ai nấy đều có nhu cầu sống đạo, và chắc chắn họ rất vui mừng khi có sự hiện diện của linh mục giữa họ. Thế là Dưỡng Viện được nối dài thêm để có nơi cử hành các Bí Tích. Do đó mà có họ đạo Đà-lạt, một họ đạo rộng mênh mông, bao gồm không những toàn bộ tỉnh Lâm-đồng ngày nay, mà còn kéo dài tới vùng La-ngà Định-quán nữa. Đến năm 1927 có họ đạo thứ hai của giáo phận, khởi đầu là giáo điểm truyền giáo Di-linh, do Đức Cha Isidore Dumortier, Đại diện Tông tòa Sài-gòn, thành lập. Từ hai họ đạo lớn này, dần dần, theo dòng thời gian, các họ đạo lớn nhỏ khác của giáo phận ra đời.

Đôi nét chấm phá trên đây cho ta thấy rằng công đầu hình thành và phát triển Giáo phận Đà-lạt là của các cha Thừa sai thuộc Hội Truyền Giáo Paris, thường được gọi tắt là MEP, vì cả hai họ đạo lớn của giáo phận đều do các ngài quản lý, xây dựng và mở mang trong giai đoạn khởi đầu. Các ngài đa đến đây với sứ mạng chính là truyền giáo cho người dân tộc thiểu số, nhưng cũng không coi nhẹ việc xây dựng các cộng đoàn tín hữu người Kinh. Dầu vậy, tuy số người tín hữu thuộc dân tộc thiểu số chỉ chiếm một phần ba trên tổng số tín hữu của giáo phận, công bằng mà nói thì chính các tín hữu thuộc dân tộc thiểu số mới là “con cái chính thức - con thừa tự” của giáo phận, và những người đầu tiên trong số họ đa được sinh ra từ tay của các nhà truyền giáo MEP.

Bài viết sau đây không phải là một khảo luận về công cuộc truyền giáo do các cha MEP thực hiện cho người Dân tộc Thiểu số vùng Đà-lạt Di-linh, công việc này đoi hỏi nhiều nguồn tài liệu mà bản thân người viết không tiếp cận được, nhưng đơn giản chỉ là kết quả của một sự chọn lọc, biên tập và sắp xếp lại những thông tin từ những tài liệu có sẵn, để bày tỏ sự tưởng nhớ, lòng biết ơn đối với những con người đa hy sinh, có khi trọn cả đời mình, để mở ra con đường dẫn đến những thân phận nghèo đói, nếu không đói cơm bánh, thì cũng đói tình thương và sự kính trọng mà chỉ có Đức Ki-tô mới thực sự đem đến cho họ qua tấm lòng của các sứ giả Tin Mừng.

Do sự giới hạn của các tài liệu được sử dụng, chắc chắn bài viết này không những sẽ không làm thỏa mãn những bậc cao minh, mà còn có nhiều sai sót, người viết xin được sự thông cảm của độc giả, vì, như đa nói, mục đích của bài này chỉ là để tưởng nhớ và biết ơn các vị Thừa sai Paris và hoạt động của các ngài cho Anh Em Dân Tộc Thiểu Số Đà-lạt Di-linh, dịp kỷ niệm 80 năm truyền giáo cho họ. Cũng vì không tiếp cận được với tất cả các tài liệu về tất cả các vị Thừa sai đa góp phần vào việc hình thành Giáo phận Đà-lạt, người viết xin chỉ dừng lại nơi vài khuôn mặt tiêu biểu nhất. Về các vị khác, hoặc chỉ nêu tên hoặc chỉ ghi lại được đôi dòng vắn tắt nói đến hoạt động của các ngài, cũng là theo những tài liệu được sử dụng.

Thao thức truyền giáo cho các sắc tộc vùng Tây Nguyên

Đức Cha Victor Quinton – Đại diện Tông tòa Sài-gòn từ năm 1920 đến năm 1924 – và Đức Cha Isidore Dumortier – Đại diện Tông tòa Sài-gòn từ năm 1924 đến năm 1940 – sau những lần đi kinh lý vùng Đà-lạt Di-linh, đã ao ước mang Tin Mừng Cứu Độ đến cho những con người khốn khổ đói rách mà các ngài biết là dân bản địa của vùng đất thuộc quyền cai quản của các ngài.

Thật ra, từ lâu trước, nhiều vị truyền giáo khu vực Đàng Trong cũng đã có thao thức tương tự, khi các ngài nhìn lên những cao nguyên hùng vĩ phía tây – cao nguyên Kon-tum, cao nguyên Gia-lai (Plei-ku), cao nguyên Đắc-lắc (Ban-mê-thuột), cao nguyên Lâm-viên (Langbiang) và cao nguyên Di-linh – nơi đó các ngài biết rằng có những bộ lạc người thiểu số đang sinh sống. Ngày 10/10/1674, cha De Courtaulin, thuộc Hội Thừa Sai Paris, vị Tổng Đại diện của địa phận Đàng Trong, từ Hội-an trong tỉnh Quảng-nam, đã gửi một lá thư cho Giám mục của ngài là Đức Cha Lambert de La Motte đang ở Thái-lan để tránh cơn bắt đạo của chúa Nguyễn Phúc Tần [1] .

Trong thư đó ngài gợi ý việc truyền giáo cho người sắc tộc vùng Tây Nguyên. Có đoạn viết: “Nhiều lần gặp những người Thượng từ trên núi xuống vùng Nam Bộ, con nhận thấy họ có tính tình tự nhiên rất hiền hòa, và họ không có chùa chiền hay tư tế thờ ngẫu tượng... Ngày đêm con quyết chí tìm cách đưa Tin Mừng đến với họ...”  [2] Nhưng – trừ các cao nguyên Kon-tum và Gia-lai, nơi phái đoàn truyền giáo do Đức Cha Tê-pha-nô Cuénot Thể [3] sai đến, với mục đích thiết lập một giáo đoàn nơi “những người dân tộc thiểu số miền núi rừng phía tây”, và cũng để làm chỗ nương thân cho giáo sĩ và giáo dân trong thời cấm cách – thì chưa có vết chân của nhà truyền giáo nào trên vùng cao nguyên Lâm-viên và cao nguyên Di-linh trước thế kỷ 20. [4]

Phần Đức Cha Victor Quinton – từ năm 1920 thay Đức Cha Lucien Mossard (qua đời ngày 11/02/1920) coi sóc địa phận Tây Đàng Trong, địa phận bao gồm cả vùng Đà-lạt Di-linh – ngài đã thao thức đến việc rao giảng Tin Mừng cho những người Thượng mà ngài đã có dịp gặp trong những lần đến Đà-lạt. Tài liệu 72 [5] có đoạn ghi: “Trước đây, ngài đã từng lên nghỉ vài hôm tại dưỡng viện; trong những chuyến đi dạo trong rừng ngài đã gặp một vài người Thượng trên đường đi. Đối với ngài, đó là một mặc khải; ngài tin rằng mình đã nghe tiếng kêu của những con người khốn khổ trên cao nguyên, những người mà cho đến lúc ấy chưa hề được rao truyền sứ điệp Tin Mừng.”

Còn Đức Cha Isidore Dumortier, người kế vị Đức Cha Quinton từ năm 1924, thì chính ngài đã viết trong bản phúc trình năm 1927 [6] như sau: “Vừa nhận nhiệm vụ cai quản địa phận, tôi không dám tìm cách thực hiện ngay ý nguyện tôi đã ấp ủ từ lâu là chăm sóc cho những người Thượng trong địa phận của tôi: nhưng chính Đấng Quan Phòng đã sắp đặt mọi sự; tôi chỉ còn việc làm theo những chỉ dẫn của Người.”

Những nhà truyền giáo đầu tiên trên cao nguyên Đà-lạt Di-linh đã được chính những vị bản quyền này gửi đến.

Vị thừa sai xây dựng cộng đoàn

Cha Céleste Nicolas, ngày nay được biết đến nhiều hơn qua việc ngài đã xây dựng nên họ đạo Đà-lạt về mặt vật chất cũng như tinh thần, lại chính là vị Thừa sai đầu tiên được Giáo quyền gửi đến vùng Cao nguyên Đà-lạt với sứ mạng truyền giáo cho người Thượng xứ này. Thật vậy, trong bản phúc trình năm 1920, Đức Cha Quinton đã viết như sau:“Chưa đầy một tháng sau khi (từ Pháp) trở lại, cha Nicolas lại bị chứng đau gan, cơn bệnh đã hai lần bắt ngài phải về Pháp để chữa trị. Vì bác sĩ đã nói rõ rằng với bất cứ giá nào ngài cũng phải được sống trong một khí hậu ôn hòa hơn là khí hậu miền Nam kỳ, nên tôi nghĩ phải gửi ngài lên Đà-lạt, ở đó ngài sẽ là bạn của cha Sidot mà tôi đặt làm cha sở từ hồi tháng Năm. Như thế, may ra ngài có thể làm được một cái gì đó cho các bộ lạc Thượng vùng Langbian. Cuộc thử nghiệm sẽ kết quả thế nào? Tôi không biết. Nhưng ít ra chúng ta sẽ được mãn nguyện vì đã cung cấp cho những người Thượng nghèo khó đó một phương tiện cứu rỗi...”  [7]Nhưng cuộc thử nghiệm đã không thành công!

Sau đây là ghi nhận của Hội Truyền Giáo Paris, trong tập sách nhan đề In Memoriam, tháng 9/1962: “Khi đến nơi, cha Nicolas bắt đầu dựng một ngôi nhà nguyện nhỏ; đoạn ngài tổ chức một lớp học dành cho thiếu nhi và thông báo cho cha mẹ của chúng. Ngài cũng lao vào việc học tiếng của chúng. Nhưng kết quả không tương xứng với lòng nhiệt thành hăng say của ngài: vài tuần sau đó, lớp học trở nên trống rỗng, lũ trẻ con người Thượng chán học đã tìm đường trở về với rừng núi. Cha Nicolas rất thất vọng. Ngài tự nhủ: giờ của Chúa chưa đến và việc tông đồ duy nhất ngài có thể làm là cầu nguyện.”

Qua sự kiện này, ta thấy con đường của Chúa dành cho cha Nicolas thật là lạ lùng. Cha Giu-se Phùng Thanh Quang đã viết về ngài như sau: “Người ta tưởng rằng linh mục đau yếu này (tức là cha Nicolas) sẽ chỉ ở coi nhà (sau khi cha sở đầu tiên là cha Frédéric Sidot được thuyên chuyển về Vũng-tàu) rồi hưu trí luôn, nhưng trái lại con người bệnh tật này đã làm những việc vĩ đại mà giáo dân Đà-lạt muôn đời ghi nhớ ...”  [8]

Để việc tưởng nhớ được trọn vẹn, người viết xin được ghi lại đây đôi nét về cuộc đời và sự nghiệp của cha Céleste Nicolas, cha sở thứ hai của họ đạo Đà-lạt.

Sinh ngày 07/9/1880 tại Lorraine, miền đông bắc nước Pháp, ngài lãnh chức linh mục ngày 26/6/1904 trong Hội Thừa Sai Paris. Ba tháng sau ngày chịu chức, ngài lên đường sang Việt-nam.

Từ năm 1904 đến 1920, ngài lần lượt làm phó xứ Chợ Quán, phó xứ Tha-la, phó xứ nhà thờ Đức Bà Sài-gòn, cha sở Chợ Đũi. Trong thời gian đó, ngài phải ngưng công việc mục vụ hai lần để trở về Pháp chữa bệnh đau gan, vào các năm 1909 và 1916. Lần sau, do chiến tranh, ngài bị kẹt ở Pháp cho đến năm 1920 mới trở về lại nhiệm sở. Nhưng chưa đến một tháng sau, chứng đau gan của ngài tái phát. Bác sĩ tuyên bố dứt khoát rằng ngài không thể chịu được khí hậu nhiệt đới. Do đó, Đức Cha Quinton quyết định gửi ngài lên Đà-lạt như đã nói đến trên đây. Ngài đến Đà-lạt ngày 11/9/1920.

Sau thất bại nơi những anh em dân tộc thiểu số, ngài đọc được ý Chúa nhiệm mầu không muốn ngài làm công việc ấy. Rồi với sự ra đi của cha Sidot – cha này được Đức Cha Quinton đặt làm cha sở đầu tiên của họ đạo mới và đã đến nhận nhiệm sở ngày 10/5/1920, nay được thuyên chuyển về Vũng-tàu để trông coi trường sư phạm mới được mở của giáo phận, ngài rời Đà-lạt ngày 11/7/1921 – và với sức khỏe được hồi phục nhờ khí hậu trong lành của Đà-lạt, cha Nicolas bắt tay vào công việc xây dựng họ đạo của ngài trong tư cách là cha sở mới.

Cơ sở vật chất của họ đạo mới chỉ có ngôi nhà do cha Nicolas Couvreur xây dựng ba năm về trước và được sử dụng vừa làm nhà xứ vừa làm dưỡng viện dành cho các vị mục tử đau yếu đến nghỉ ngơi. Nơi thờ phượng là phần nối dài cánh phải của ngôi nhà này, được thiết kế như một nhà nguyện nhỏ vào năm 1919, với chi phí do bổn đạo đóng góp theo lời kêu gọi của Đức Cha Mossard.

Chưa đầy hai năm sau ngày nhậm chức, cha Nicolas thấy đoàn chiên của ngài, từ con số chưa đến 200 người lúc họ đạo được thành lập, nay tăng lên nhiều đến nỗi ngôi nhà nguyện cũ đã trở nên quá nhỏ bé. Được sự cho phép và yểm trợ của Đức Cha Quinton, một ngôi nhà thờ mới được xây dựng, cách nhà xứ khoảng 100 mét về phía nam (khởi công ngày 05/7/1922, khánh thành ngày 17/02/1924, ở vị trí của sân trường Quang-Trung, hướng về phố Nhà Chung ngày nay; hiện không còn nữa). Dự kiến sử dụng trong 20 năm, nhưng chỉ mới 5 năm sau, vào năm 1928, ngôi nhà thờ mới đã không còn đáp ứng được số giáo dân gia tăng đến trên 500 người vừa Pháp vừa Việt định cư tại Đà-lạt. Ngoài ra còn khách vãng lai, du khách và học sinh nội trú của các trường trung tiểu học được thành lập trong thành phố mới. Vì vậy cha Nicolas thấy cần phải có một ngôi nhà thờ đủ sức chứa hết số giáo dân đông đảo đến với ngài.

Ngài đã đệ trình Đức Cha Isidore Dumortier, người kế vị Đức Cha Quinton từ năm 1924, nguyện vọng của họ đạo là muốn có một ngôi nhà thờ mới, rộng lớn, khang trang hơn. Chính Đức Cha Dumortier đã lo liệu các hồ sơ địa chánh cần thiết cho công trình xây cất nhà thờ. Phần cha sở Nicolas, thì từ ngày 01/02/1929, ngài bắt đầu kêu gọi sự đóng góp của giáo dân và bạn hữu.

Ngài cũng lập một Bản Tin Họ đạo, dưới dạng một nguyệt san, để thúc đẩy mạnh mẽ sự đóng góp của mọi người. Số đầu tiên được phát hành vào tháng 3/1930. Ngoài những mục giáo lý, đạo đức, thời sự, giải trí, đố vui và quảng cáo, bản tin luôn dành hai hoặc ba trang để ghi danh các ân nhân, đồng thời nhắc nhở, thúc giục mọi người không phân biệt giàu nghèo, lương giáo, trong cũng như ngoài nước, ủng hộ công trình xây cất ngôi nhà của Chúa. Bản Tin ra đều đặn, miễn phí, từ 1930 đến tháng 12/1943, và được phát hành không chỉ ở Đà-lạt mà cả ở Sài-gòn. Cha Decoopman, một người bạn thân của cha Nicolas từ hồi còn ở chủng viện, nay làm quản lý giáo phận, nhận việc thu góp các khoản tiền dâng cúng.

Nhờ sự giúp đỡ rộng rãi từ nhiều phía, công trình xây dựng đã có thể bắt đầu với lễ đặt viên đá đầu tiên được cử hành trọng thể ngày 19/7/1931, do chính Đức Khâm sứ Tòa Thánh (tại Đông-dương và Thái-lan), Đức Cha Colomban Dreyer, chủ sự, và chỉ hơn tám tháng sau, giai đoạn một của công trình đã hoàn tất như dự liệu, với phần đầu nhà thờ gồm cung thánh, hậu tẩm, các phòng phụ quanh cung thánh, gian trước cung thánh với hai gian cánh và một gian lòng nhà thờ. Ngày 27/3/1932, phần này được làm phép và đưa vào sử dụng. Nhưng sự sốt sắng lúc đầu này dần dần nguội bớt và phải đợi đến hơn tám năm sau công trình mới lại được tiếp tục. Ngày 07/10/1940 bắt đầu giai đoạn hai với việc xây cất năm gian lòng nhà thờ và đặt móng cho tháp chuông và hai tháp phụ. Tiếp theo là giai đoạn cuối cùng với việc xây các tháp, cầu thang xoắn trôn ốc lên gác đàn và tháp chính, đặt thánh giá trên đỉnh tháp chính và trên thánh giá đặt con gà cồ bằng đồng.

Mọi sự hoàn tất vào ngày 14/01/1942. Cha sở Nicolas đã đề ra ba chỉ tiêu cho nhà thờ mới: rộng, kiên cố và đẹp [9]. Cả ba chỉ tiêu đã đạt được, như chúng ta thấy ngày nay. Những phẩm chất này quả thật là hiếm thấy nơi những công trình “hiện đại”! Về kích thước, nhà thờ mới dài 65 thước, rộng 14 thước, tháp chuông cao 47 thước, nếu tính cả thánh giá với con gà thì tháp cao 50 thước.

Ngày Chúa Nhật 25/01/1942, Đức Cha Gioan Cassaigne – Giám mục giáo phận Sài-gòn từ 24/6/1941 – và Đức Tân Khâm sứ Tòa Thánh (từ năm 1937), Antonin Drapier, đồng chủ sự lễ khánh thành ngôi nhà thờ mới, với sự tham dự của các giới chức chính quyền và đông đảo giáo dân. Cũng như ngôi nhà thờ thứ hai, nhà thờ mới được dâng kính thánh Nicolas, vị thánh rất được sùng kính tại xứ Lorraine, quê hương của cha sở Nicolas, để muôn đời ghi nhớ công ơn của cha Nicolas Couvreur, vị đại ân nhân của họ đạo Đà-lạt.

Công trình xây dựng Nhà Chúa đã hoàn tất trong sự hân hoan của mọi người, nhưng đối với cha sở Nicolas, gánh nặng của một khoản nợ gần 100.000 ngàn đồng  [10]vẫn còn là một mối ưu tư lớn. từ năm 1940 và sau đó, từ năm 1948 đến 1961, là cha sở nhà thờ Đà-lạt, thay thế cha Nicolas.

Nói về sự nghiệp của cha Nicolas, cha Giu-se Võ Đức Minh, nay là Giám mục phó Giáo phận Nha-trang, tác giả bài tham luận nhan đề Truyền giáo ở Đà-lạt được đọc trong đợt thường huấn của Linh mục đoàn giáo phận Đà-lạt năm 2004, đã viết:

“Chúng ta đã thấy cha Céleste Nicolas trong sự quan phòng của Chúa: lúc đầu ngài nhắm tới việc truyền giáo, nhưng cuối cùng lại là người xây dựng giáo đoàn; ngài hiện diện ở Đà-lạt để đón tiếp, chăm sóc đoàn dân Chúa từ khắp nơi hướng về Đà-lạt. Họ không những là người Thượng, người Kinh, người Âu-châu, mà có thể nói mọi hạng người; ngài là vị Thừa sai đã đón tiếp các Đức Cha, các cha, các tu sĩ nam nữ, không những ở trong giáo phận, mà ngay cả nhiều nơi từ khắp Đông-dương và rất nhiều vùng khác nữa. Ngài có dịp tiếp xúc với không biết bao nhiêu bậc vị vọng về đạo cũng như về đời. Tất cả chỉ nhằm phục vụ công cuộc loan báo Tin Mừng.”  [11]

Bài viết dành cho cha Nicolas, tháng 9/1962, mà chúng tôi đã trích dẫn một đoạn trên đây, từ trong cuốn In Memoriam, được mở đầu như sau: “Có một số người được ơn gọi tạo ảnh hưởng trên đời sống của một thời đại hay của một thành phố bằng dấu ấn và hoạt động của họ, đến nỗi về sau chỉ cần nhắc đến tên của họ là người ta nhớ lại đầy đủ về thời đại hay thành phố đó. Với sự dè dặt, có vẻ đó là trường hợp của cha Céleste Nicolas, người đã xây dựng họ đạo Đà-lạt, đã coi sóc họ đạo trong 25 năm và đã củng cố họ đạo đó bằng lời cầu nguyện và bằng sự hy sinh trong 15 năm cuối cùng ngài trải qua tại Monbeton.”  [12]

Thật vậy, cha Céleste Nicolas đã rời Việt-nam năm 1947, sau 25 năm làm cha sở họ đạo Đà-lạt. Cũng trong bài đó, ta đọc được những dòng sau đây về những năm cuối đời của ngài:

“Tháng 02/1940, cha Nicolas, một con người đa cảm, bị xúc động mạnh bởi cái chết đau đớn của cha Decoopman, người bạn trung thành và người cộng tác đắc lực của ngài trong việc xây dựng nhà thờ, và bởi chiến tranh và những đau khổ do nó gây nên. Khi mọi liên lạc của ngài với các bạn đồng nghiệp bị cắt đứt do việc người Nhật chiếm đóng Đông-dương, tinh thần ngài suy sụp hẳn và ngài rơi vào một nỗi u uất nặng nề, mà thời cuộc lúc đó (Cách mạng tháng 8/1945) càng làm tăng thêm cường độ. Đến một ngày, vì quyền lợi của Hội Thánh – lý do được nêu lên lúc đó – ngài bị bắt buộc rời nhà thờ và nhiệm sở của mình. Ngài coi đó như là một cuộc lưu đày mà ngài không đáng phải trải qua. Ngài rất đau khổ, nhất là khi phải sống cô lập. Thất vọng và buồn chán. Năm 1947, ngài phải trở về Pháp. Tại Montebon, ngài thu mình một chỗ, không nói chuyện với ai. Cho rằng mình không xứng đáng dâng thánh lễ, ngài lại sẵn sàng giúp lễ cho các bạn đồng nghiệp. Nhưng con đường thập giá mà từ ngày đó ngài phải bước đi, sẽ không trở thành vô ích. Thật vậy, chẳng phải là kết quả của sự các thánh thông công khi việc truyền giáo cho người Thượng vùng Đà-lạt được đẩy mạnh chỉ ít lâu sau khi cha Nicolas đến Montebon, nhờ nỗ lực của vị Thừa sai rất đáng thương tiếc là cha Octave Lefèvre  [13]và nhóm của ngài đó sao? Tháng 7/1959, ngài được một người cháu đưa đến Lộ-đức; tại đây ngài được khỏi bệnh và trở lại là người vui tính đầy sức cuốn hút. Ngài nối lại thư từ với bạn bè, thậm chí còn đi thăm họ tại chỗ. Thật là một sự ngạc nhiên lý thú cho những ai biết được ngài đã trở nên như thế nào trước đây, và thình lình lại tìm thấy nơi ngài “Cha Céleste” của ngày xưa! Đức Cha Antonin Drapier, vị cựu Khâm sứ Tòa Thánh tại Đông-dương (người đã cùng với Đức Cha Gioan Cassaigne chủ sự nghi thức khánh thánh nhà thờ Đà-lạt năm 1942) cũng rất đỗi ngạc nhiên khi đón tiếp con người “mất trí nhớ” ấy và nghe ngài thuật lại một cách hóm hỉnh những kỷ niệm xa xưa! Ngài thích nói về Đà-lạt và thật là một niềm vui lớn cho ngài khi được người kế nhiệm của ngài, cha Fernand Parrel, đến thăm tại Montebon. Ngài hỏi thăm về tất cả mọi người ngài đã quen biết trước kia và không ngừng hỏi han về họ. Đà-lạt luôn là đối tượng kinh nguyện của ngài và ngài hằng nghe ngóng tin tức về Đà-lạt; ngài vui mừng về sự phát triển của họ đạo và việc truyền giáo cho người Thượng, điều mà ngày xưa ngài đã rất quan tâm.

Nhưng tình trạng tốt lành đó chỉ kéo dài được hai năm; đến tháng 9/1961, mọi sự trở lại như cũ. Ngài lại rơi vào trong nỗi u uất, không nói chuyện với bất cứ ai, nhưng luôn miệng rên rỉ một cách tội nghiệp: “Ôi! Chúa ôi, Chúa ôi!...” Ngài được đưa vào bệnh viện Montauban; và tại đây, sáng ngày 18/11/1961, người ta thấy ngài đã tắt thở!... Đà-lạt – nơi mà ngài đã ước ao được yên nghỉ tại tầng hầm[14]của ngôi nhà thờ nay đã trở thành Nhà thờ Chánh tòa – sẽ không bao giờ quên ngài, bởi vì ngài đã để lại đó, không chỉ là một công trình bằng đá mà thôi, mà nhất là kỷ niệm về một vị Thừa sai đã sống hết mình vì đoàn chiên”.

Nhận xét về cha Céleste Nicolas và Đức Cha Gioan Cassaigne, cha Giu-se Võ Đức Minh, trong bài tham luận nhan đề Truyền giáo ở Đà-lạt được nói đến trên đây, đã viết như sau:“Xin dừng

lại ở hai khuôn mặt tiêu biểu trên cánh đồng truyền giáo ở vùng cao nguyên mà nay là Giáo phận Đà-lạt: Cha Céleste Nicolas và Cha Jean Cassaigne. Trong suy nghĩ chủ quan của người trình bày: hình như hai vị Thừa sai này làm sống lại khuôn mặt và hoạt động truyền giáo của hai Tông đồ năm xưa: Phê-rô và Phao-lô.”  [15]

Vâng, theo như những gì chúng ta đã biết về cha Nicolas qua phần trình bày vắn tắt trên đây, ngài quả thật là hình ảnh của Thánh Tông đồ Phê-rô đối với giáo phận Đà-lạt. Một cộng đoàn giáo hữu lớn mạnh (14.000 người – con số này được Đức Cha Ximong-Hòa Nguyễn Văn Hiền, GM tiên khởi của giáo phận, nêu lên trong lời đáp từ của ngài vào chiều ngày 16/01/1961, ngày ngài về nhận giáo phận)  [16], và một ngôi thánh đường khang trang đẹp đẽ, cả hai yếu tố – con người và cơ sở vật chất – xứng đáng để họ đạo thánh Nicolas Đà-lạt, họ đạo của cha Nicolas, được đặt làm giáo xứ mẹ của một giáo phận vừa được Tòa Thánh thiết lập.

Và giáo phận đó còn được sự đóng góp xây dựng của một vị Thừa sai khác, vị thừa sai mang hình ảnh của Thánh Tông đồ Dân Ngoại. Ngài đã có mặt tại vùng đất này bảy năm sau cha Nicolas, nhưng ngài được diễm phúc hơn vì đã được sai đến với “Dân Ngoại”, đã sống và đã chết cho họ: Cha Gioan Cassaigne.

Vị tông đồ của “Bác ái và Yêu thương”

Đức Cha Isidore Dumortier, mà chúng ta đã biết qua việc ngài cho phép cha Nicolas xây ngôi nhà thờ Đà-lạt, là vị giám mục đã tiếp nhận cha Gioan Cassaigne vào hãng ngũ giáo sĩ của mình khi vị thừa sai trẻ này được sai đến phục vụ tại giáo phận Tây Đàng trong, bấy giờ đã được gọi là giáo phận Sài-gòn [17].

Trong bản phúc trình năm 1927 đã được nói đến trên đây, Đức Cha Dumortier còn viết: “Chúa Quan phòng đã lo liệu cho tôi con người mà tôi cần để khởi sự công trình này (là truyền giáo cho người Thượng cùng Cao Nguyên Dà-lạt Di-linh): Một vị thừa sai trẻ, cha Cassaigne, vừa mới đến Sài-gòn ; trong suốt cuộc chiến (trong chiến tranh thế giới lần thứ I, thanh niên Cassaigne đã bị gọi nhập ngũ, từ tháng 7/1914 đến tháng 7/1918) ngài là một liên lạc viên, nên đã quen với thiếu thốn và cực nhọc. Khi biết được các dự tính của tôi, cha Cassaigne liền xin tình nguyện và ngài vui sướng tột độ khi biết mình được bổ nhiệm.”  [18]

Cha cố Giu-se Phùng Thanh Quang đã nói về việc Đức Cha Dumortier sai cha Cassaigne đến vùng Di-linh như sau: “Khi vừa lên quyền Giám mục Sài-gòn được một năm, theo lời bàn của cha Decoopman, Quản lý Tòa Giám mục, Đức Cha Dumortier liền phái người đi xem xét địa thế vùng Di-linh ngay... Đợi cho cha quản lý lo giấy tờ mua lại cơ sở của ông Mười Liên xong ngày 13 (ngôi nhà này vẫn còn là nhà xứ Di-linh) thì ngày hôm sau là ngày 14/10/1926, Đức Cha viết bài sai trao cho cha quản lý cầm xuống Cái-mơn cho cha Cassaigne đang học tiếng Việt tại đó, và kêu cha cấp tốc về Sài-gòn lo đi nhận thí điểm truyền giáo Di-linh ngay.”  [19]

Nhưng do tình hình thời tiết, mãi tới ngày 24/01/1927, cha Gioan Cassaigne mới đến nhận nhiệm sở được. Hôm đó được coi là ngày khai sinh của thí điểm truyền giáo, sau này là họ đạo Di-linh. Và cha Cassaigne là cha sở tiên khởi.

Ngài sinh ngày 30/01/1895, tại miền Landes, thuộc địa phận Dax, tây nam nước Pháp, thụ phong linh mục ngày 19/12/1925. Ngày 09/4/1926, ngài rời quê hương, lên tàu sang miền Viễn Đông. Sau gần một tháng lênh đênh trên biển, ngày 05/5/1926, tàu cập bến Sài-gòn. Ngài được cha Quản lý Decoopman đến đón và đưa về Tòa Giám mục.

“Có mặt tại Di-linh từ ngày 24 tháng Giêng,(Đức Cha Dumortier viết tiếp trong bản phúc trình 1927 đã được nói đến trên đây), cha Cassaigne viết cho tôi lá thư đề ngày 03 tháng Hai như sau: “Con đã làm quen với người Thượng, lớn có nhỏ có, và đã có những người bạn trong số họ. Không biết là họ thích con hay là thích những điếu thuốc của con nữa? Dầu sao, họ không sợ khi đến gặp con và con thì rất vui khi tiếp đón họ và học tiếng của họ trong khi nói chuyện; trong số những người lớn, có một ít nói được đôi chút tiếng Việt.” Tháng Bảy vừa rồi, người đồng nghiệp của chúng ta biết được ý định của nhà cầm quyền Pháp là mở một trường học tại Di-linh cho con em người Thượng và (ngài gợi ý) tầng trệt của nhà ngài có thể dùng làm địa điểm... đề nghị được chấp thuận và nhờ sự can thiệp thuận lợi của quan Toàn quyền, cha Cassaigne đã được phép mở một trường học tại Di-linh...”  [20]

Phần cha Cassaigne, thì trong một lá thư đề ngày 16/8/1928, ngài đã viết như sau về những ngày tháng đầu tiên sống giữa người Thượng Di-linh: “Chẳng bao lâu nữa là tròn một năm từ khi tôi đến nơi vùng núi rừng này, với chút ít hành trang tiếng Việt học trong tám tháng và mù tịt về ngôn ngữ của các con chiên mới của tôi. Một căn nhà xinh xắn bằng gỗ, một trệt một lầu, sẵn sàng chờ tôi. Nhưng chỉ có chừng đó. Trong sáu tháng đầu, tôi phải dâng lễ trong một căn phòng nơi “cái nhà” của tôi, với một cái bàn đơn sơ làm bàn thờ và chú bé đã theo tôi từ Nam bộ, thường hay bị sốt rét; nhiều lúc tôi chỉ có các thiên thần trên trời vừa là người giúp lễ vừa là người dự lễ... Khi đến Di-linh, tôi gặp được ở đây ba tín hữu người Việt; với người bếp và chú bé của tôi, vậy là có năm người, đủ để chiếm trọn căn phòng nhà nguyện của tôi. Không nhiều, nhưng cũng đã là một cái gì rồi, và áp dụng lời dạy của Thánh Ca-rô-lô Bô-rô-mê rằng một linh hồn là một địa phận đủ lớn cho một giám mục, tôi cảm thấy mình rất hạnh phúc... Công việc đầu tiên của nhà truyền giáo được sai đến giữa những người bản địa là học tiếng của họ... không phải trong sách vở, vì chẳng có những thứ này, nhưng bằng cách nói chuyện với họ, điều này thú vị hơn là chia động từ hay lật các trang của một cuốn

Chiều về, ngài góp nhặt những từ đã học hoặc đã nghe trong ngày, và... lập cuốn tự điển cho riêng mình.”  [21]

Công việc tiếp theo của nhà truyền giáo là chữa bệnh. Chúng ta hãy đọc tiếp: “Rồi nhà truyền giáo trở thành thầy thuốc, và nhờ vài vị thuốc thông dụng, ngài đã chiếm được lòng tin của những con người bản địa tốt lành, những con người cho đến lúc đó chỉ biết cậy nhờ vào các “Bo-yau” (thầy mo) của họ... Vì thuốc của tôi công hiệu hơn các chỉ dẫn của các “Bo-yau”, nên con cái tốt lành của tôi hằng ngày đến xin băng bó các vết thương và chữa các bệnh linh tinh của chúng...”  [22]

Tiếp xúc với người Thượng, học tiếng của họ, dạy học và chữa bệnh cho họ, đó là những công việc thường ngày của cha Cassaigne từ khi ngài tiếp nhận điểm truyền giáo Di-linh. Nhưng xem ra trường học của ngài cũng gặp những trớ trêu như ngôi trường của cha Nicolas tại Đà-lạt gần mười năm về trước: “...việc dạy dỗ lũ trẻ thì... hết sức vất vả. Chúng như những con dê con, thích chạy, thích nhảy, thích đi long rong ngoài bụi ngoài bờ, ít khi chịu ngồi yên trong lớp... Học sinh trốn học ở nhà là chuyện thường...”  [23]

Trong lá thư đề ngày 16/8 trên đây, cha Cassaigne cũng nói đến những khó khăn vất vả trong việc truyền đạt kiến thức cho con em bản địa; ngài viết: “Dạy học cho lũ con nít bản địa không phải là chuyện dễ; cha mẹ chúng, ông bà chúng... không bao giờ biết, cũng như không bao giờ nhận thấy lợi ích của việc biết chữ... ngôn ngữ của họ là để nói chứ không phải để viết. Tuy nhiên, phải bắt đầu từ chính chỗ này, và vì không nên quá tin tưởng vào sự hiếu học để lôi cuốn đám học trò nhỏ, nên mỗi ngày vài bát cơm nóng sẽ là phần thưởng cho những em siêng năng và thu hút những đứa khác... đối với những chú Thượng con, cần có cơm, và một bát cơm thì được nuốt nhanh hơn là một trang chữ.”  [24]

Sau những mò mẫm kiên trì, Cha Cassaigne cũng đã soạn được một cuốn sách giáo lý nhỏ  [25]và đã dịch được một ít kinh quen dùng bằng tiếng Ko-ho. Để có thể hội nhập hoàn toàn vào xã hội của người bản địa, cha Cassaigne còn tìm hiểu và ghi chép những phong tục tập quán của họ. Những nghiên cứu này, ngài đã thuyết trình trước các nhà đương cuộc  [26]hoặc đăng trên các tạp chí, như tạp chí Education – Giáo dục  [27].

Công việc thì bề bộn và vất vả như thế, nhưng sức khỏe của nhà truyền giáo thì thật là đáng ngại. Chính cha Cassaigne thì hình như không bao giờ nói đến các bệnh tật mà ngài mắc phải khi ở Di-linh. Chúng ta chỉ thấy ngài viết về bệnh sốt rét và bệnh phong mà người khác là nạn nhân được ngài cứu chữa. Nhưng cha Phùng Thanh Quang đã dành nhiều trang trong cuốn Lạc quan trên miền Thượng của ngài để nói đến căn bệnh sốt rét quái ác đã tấn công nhà truyền giáo. Ngài viết: “Cuộc đời đau ốm liên lỉ của Đức Cha Cassaigne là điển hình rõ rệt nhất của loại sốt r&eacu