Chiêm Niệm: Cầu Nguyện - Nếp Sống - Thái Độ

Lm. Giuse Phan Tấn Thành, OP.

I. NHẬP ĐỀ: TỪ NGỮ

“Chiêm niệm” có lẽ là một từ ngữ đặc thù của đạo Công giáo, chứ không thấy dùng trong các tôn giáo khác. Chiêm niệm được dùng để dịch từ “contemplatio” trong tiếng Latinh (chuyển sang tiếng Pháp và tiếng Anh là “contemplation”). Thế nhưng contemplation còn có thể dịch ra tiếng Việt bằng nhiều từ khác tương đương, chẳng hạn như: chiêm ngắm, chiêm ngưỡng, nhìn ngắm, quan chiêm, quán định, thiền định. Những từ này khá quen thuộc trong đời sống, và được áp dụng vào nhiều lãnh vực khác nhau:

A. Các lãnh vực

Thật vậy, danh từ contemplatio được sử dụng ít là trong ba lãnh vực: mỹ thuật, triết học, tôn giáo.

1/. Mỹ thuật: Chiêm ngưỡng (ngắm nhìn) vẻ đẹp của một bức tranh, một quang cảnh thiên nhiên. Chiêm ngưỡng là một thái độ trầm trồ thán phục, để lại một thứ an bình trong tâm hồn.

2/. Triết học: Trầm tư ngẫm nghĩ một chân lý trừu tượng hay hiện sinh (chẳng hạn: Hữu; Nhất; nguồn gốc vạn vật; Ý nghĩa cuộc đời; Thiện - Ác). Khác với sự suy diễn sử dụng nhiều lý luận, việc “chiêm ngắm” mang tính cách trực giác, đơn giản (được thánh Toma Aquino định nghĩa như là: simplex intuitus veritatis).[1]

3/. Tôn giáo: Chiêm ngưỡng Thiên Chúa hoặc các thực tại siêu việt (chẳng hạn như “thiền định” trong các tôn giáo Ấn độ).

B. Thần học Kitô giáo

Trong thần học Kitô giáo, contemplatio cũng có thể hiểu về ba thực tại: một cung cách, một hình thức cầu nguyện, một nếp sống.

1/. “Chiêm ngưỡng” như là một cung cách (thái độ, trạng thái). Điều này được áp dụng cho các phúc nhân trên trời: họ được chiêm ngưỡng nhan Chúa. Tuy vậy, khi còn sống ở trần thế này, chúng ta cũng có thể thông dự phần nào vào trạng thái đó, nhờ thái độ hồi tâm để tiếp xúc với Thiên Chúa, nhìn nhận sự hiện diện của Thiên Chúa trong cuộc đời.

2/. “Chiêm ngưỡng” như là một hình thức cầu nguyện: nguyện ngắm.

Có hai quan niệm khác nhau về cầu nguyện chiêm niệm (hoặc chiêm ngắm)

- a) Các đan sĩ từ thời Trung cổ đã mô tả diễn tiến của buổi cầu nguyện (lectio divina) thành 4 hồi: lectio, meditatio, oratio, contemplatio. Việc “chiêm ngưỡng” được coi như kết thúc thường tình của buổi cầu nguyện, khi ta được vui hưởng sự dịu ngọt vì được biết Chúa và mến Chúa.

- b) Vào thời cận đại, contemplatio được hiểu như trình độ cao cấp của đời sống cầu nguyện. Các tín hữu bình thường chỉ biết “đọc kinh” (khẩu nguyện); lên cao hơn một bậc, các tu sĩ được khuyến khích thực hành “tâm nguyện” (suy gẫm); sự chiêm niệm là một ân huệ Chúa ban cho một số ít người. Đối với trường phái Carmel, sự chiêm niệm thiên phú như là đỉnh cao của đời sống tâm linh.

3/. Chiêm niệm như là một nếp sống: “đời sống chiêm niệm” (vita contemplativa), thường được hiểu như là đối chọi với “đời sống hoạt động” (vita activa). Dựa theo đó, người ta đối chọi giữa các Dòng chiêm niệm và Dòng hoạt động (tông đồ); tiếc rằng, các Dòng chiêm niệm thường được đồng hóa với các Dòng kín, còn các Dòng khác là “tông đồ”.

Chúng ta cần phân biệt những ý nghĩa khác nhau của “chiêm niệm” để tránh những hiểu lầm, từ đó sinh ra những tranh luận vô ích. Chúng ta hãy nhìn lại vài vấn đề thần học liên quan đến ba lối hiểu trên đây.

I. THẦN HỌC VỀ NHỮNG KHÍA CẠNH CHIÊM NIỆM

Sau khi đã phân biệt những cách dùng khác nhau của từ ngữ, chúng ta đi vào thần học, tuy với một thay đổi thứ tự: 1/ Ý nghĩa của cầu nguyện chiêm niệm (chiêm ngắm). 2/ Chiêm niệm và hoạt động. 3/ Thái độ chiêm niệm.

A. Kinh nguyện chiêm niệm

Trước tiên, chúng ta tìm hiểu chiêm niệm như là hình thức cầu nguyện. Trong lịch sử thần học tâm linh, có hai quan niệm khác nhau: 1) Một đàng, “chiêm niệm” được xem như một động tác nằm trong buổi cầu nguyện: đây là quan niệm của các đan sĩ trong Lectio divina. 2) Đàng khác, “chiêm niệm” được coi như một đặc ân Chúa ban cho những người đã tiến triển trên đường cầu nguyện.

1. Lectio divina: chiêm niệm như một động tác cầu nguyện

Mặc dù việc cầu nguyện với Sách Thánh đã được thực hành từ lâu đời, và các Giáo phụ đã để lại đó đây những hướng dẫn thực tiễn, nhưng mãi đến thế kỷ XI mới thấy một tác phẩm trình bày mạch lạc tiến trình của nó trải qua bốn chặng, do cha Guigo II (viện phụ La Grande Chartreuse từ năm 1173-1180) viết trong một lá thư về đời chiêm niệm, quen được đặt tên là“Chiếc thang của các đan sĩ” (Scala Claustralium), vào khoảng năm 1188. Học thuyết này đã thành cổ điển và được Sách Giáo Lý Hội Thánh Công Giáo trích dẫn ở số 2654 móc nối với đoạn Tin Mừng Mt 7,7 (Quaerite legendo, et invenietis meditando: pulsate orando, et aperietur vobis contemplando).

Chúng ta hãy đọc lại đoạn văn của tác giả, và thêm vài nhận xét.

a/. Bốn bậc thang của đan sĩ

Cha Guigo đặt tên cho bốn chặng của lectio divina là: lectio, meditatio, oratio, contemplatio, mà chúng tôi xin dịch vắn tắt là “đọc, suy, cầu, ngắm”. Tác giả mô tả bốn chặng tựa như bốn cấp bậc của chiếc thang đưa người đan sĩ từ đất lên trời.

Một hôm, đang khi mải miết với công tác lao động, tôi bắt đầu nghĩ tới hoạt động tinh thần của con người, bỗng nhiên tôi thấy bốn bậc thang tâm linh: đọc (lectio), suy (meditatio), cầu (oratio), ngắm (contemplatio). Đây là chiếc thang của các đan sĩ, nhờ đó họ có thể được nâng lên từ đất đến trời. Tuy chiếc thang ấy có ít bậc thôi nhưng thực sự rất to lớn: chân của nó cắm ở dưới đất, nhưng đỉnh của nó xuyên qua tầng mây và thấu nhập những bí nhiệm trên trời. Các cấp bậc này khác nhau về tên gọi và số đếm, nên cũng khác nhau về thứ tự và tầm quan trọng. Nếu nghiên cứu tỉ mỉ các đặc trưng và tác dụng của mỗi bậc, tức là ảnh hưởng của chúng đối với chúng ta, sự khác biệt và thứ tự liên hệ của chúng, thì bạn sẽ thấy việc thực hành chúng rất dễ dàng và hữu ích.

Đọc (lectio) có nghĩa là khảo sát Kinh thánh cách chăm chú miệt mài. Suy (meditatio) là dùng trí tuệ để tìm hiểu chân lý tiềm ẩn. Cầu (oratio) là hướng con tim lên cùng Thiên Chúa, để xua đuổi điều xấu và đạt được điều tốt. Ngắm (contemplatio) là để cho linh hồn vươn lên tới Chúa, tựa hồ thoát ra khỏi bản thân, thưởng thức những niềm ngon ngọt vĩnh cửu.

Sau khi đã mô tả bốn bậc cấp của chiếc thang như vậy, bây giờ ta hãy xem chúng tác dụng thế nào. Chức năng của mỗi cấp là gì?

Lectio đi kiếm sự ngọt ngào của đời sống vĩnh cửu, meditatio thì gặp được nó, oratio thì xin cho được nó, contemplatio thì thưởng thức nó. Hoặc có thể diễn tả thế này: lectio đưa thức ăn lên miệng, meditatio đưa vào hàm nhai, oratio thưởng thức cái ngon, contemplatio làsự thích thú mà nó mang lại. Lectio bóc vỏ, meditatio đi sâu vào ruột, oratio ngỏ lời ước muốn, contemplatio hưởng nếm vị ngon.

b/. Chú giải

Ý nghĩa của bốn chặng lectio divina như thế nào?

- (i) Lectio: Đọc

Lectio divina: không phải chỉ là đọc Sách Thánh,[2] nhưng là cầu nguyện với Lời Chúa; đọc Sách Thánh trong tư thái cầu nguyện, với tâm tình đức tin. Mặt khác, chúng ta cần lắng nghe Chúa nói qua Sách Thánh (Chúa muốn nói gì?), chứ không lái bản văn theo cảm nghĩ của bản thân. Vì thế việc “đọc” đòi hỏi cố gắng để truy tầm ý nghĩa chính xác của đoạn văn, đối chiếu với mạch văn và toàn thể lịch sử mặc khải. Ngoài ra, truyền thống đan tu còn nhấn mạnh tới vài đặc điểm khác để cho việc đọc sách được ích lợi, trong đó có việc đọc “liên tục”và “thường xuyên”.

+ Đọc “liên tục” (lectio continua) có nghĩa là đọc theo một thứ tự liên tục, theo một cuốn sách nào đó (chẳng hạn sách Tin Mừng, thư thánh Phaolô, như sách bài đọc Thánh lễ hay Giờ Kinh Sách vẫn áp dụng), chứ không tuỳ tiện, mở đâu đọc đó.

+ Đọc “thường xuyên” (lectio assidua) có nghĩa là xếp đặt thời biểu dành ra một khoảng thời gian trong ngày cho việc đọc Sánh Thánh, chứ không để tuỳ hứng, bữa đọc bữa không.

- (ii) Meditatio: Suy

Ngày nay, danh từ “meditatio” (thường dịch là “suy gẫm”) được hiểu như hành vi của lý trí để tìm hiểu ý nghĩa của một từ, một đoạn văn. Vào thời các Giáo phụ, meditatio có nghĩa là một sự luyện tập huy động toàn thân con người (chứ không chỉ vận dụng lý trí mà thôi). Có người ví meditatio như là nhai thức ăn cho nhuyễn (ruminatio): miệng thì nhẩm đi nhẩm lại để in vào ký ức, trí thì gắng hiểu ý nghĩa, ý chí thì tìm cách áp dụng vào cuộc sống. Những hành vi này được diễn tả trong Thánh Vịnh 118: “Giữa đêm trường, lòng dạ gẫm suy... Môi con hằng nhẩm đi nhắc lại... thánh chỉ Ngài con sẽ gẫm suy... Lạy Chúa, con nhớ lại quyết định của Ngài... Con xét lại đường lối con đi, và quay gót trở về cùng thánh ý.... vv).

Đó cũng là tâm tình của Đức Maria. Người đặt mình trong tư thế nữ tì Thiên Chúa (Lc 1,38), tin vào Lời Chúa (Lc 1,45), thinh lặng, lắng nghe, ngẫm nghĩ, và ghi khắc trong tâm khảm những gì mà Chúa Giêsu đã làm và đã nói (Lc 2,19.51; 11,27-28).

- (iii) Oratio: Cầu

Những hành vi vừa kể dẫn đưa vào việc cầu nguyện ra như cách bộc phát: từ chỗ lắng nghe tiếng Chúa, con người đáp lại Lời Chúa. Cầu nguyện là cuộc đối đáp với Thiên Chúa: Chúa đã nói với ta rồi; bây giờ chúng ta muốn trả lời, chứ không để lời Chúa trở thành hư ảo. Lời của Chúa đã đến với chúng ta, bây giờ ta để cho lời ấy trở lại với Chúa dưới hình thức cầu nguyện: hãy để cho lời Chúa trở thành lời của ta, để cho lời đó đi vào tim ta, rồi để cho lời đó trở về với Chúa sau khi ta đã chấp nhận lời của Người. Thánh Augustin đã viết: “Nếu lời Chúa là lời nguyện thì bạn hãy cầu nguyện đi; nếu lời Chúa là tiếng rên siết thì bạn hãy rên siết đi; nếu là lời tri ân thì bạn hãy vui lên đi; nếu là lời hy vọng thì bạn hãy hy vọng; nếu lời ấy gây nên lòng kính sợ thì bạn hãy sợ hãi” (Expositio in Ps.33).

- (iv) Contemplatio: Ngắm

Chiêm ngắm (chiêm ngưỡng) không phải là một trạng thái mà ta cố gắng chiếm đoạt, nhưng là một hồng ân của Thánh Linh ban phát như hoa trái của việc cầu nguyện bằng lời Chúa. Chiêm ngắm không phải là xuất thần, ngây ngất, thị kiến; nhưng là cảm nghiệm sống động về sự hiện diện của Chúa ở trong ta: Chúa Kitô đã đi vào thâm cung của cuộc đời ta; vì thế ta chỉ còn biết nhìn ngắm Người, giống như Mẹ Maria tại Belem, hoặc giống như cô Maria Betania ngồi dưới chân Chúa (Lc 10,19).

Trong Tin Mừng thánh Gioan, Chúa Giêsu đã hứa rằng Người sẽ tỏ mình ra cho ai yêu mến và tuân giữ lời Người (Ga 14,21.23). Người cũng nói rằng: “sự sống vĩnh cửu hệ tại biết Cha là Thiên Chúa thật, và viết Đấng mà Cha đã sai đến là Đức Giêsu Kitô” (Ga 17,3). Theo từ ngữ Kinh Thánh, biết (tiếng Do thái là jada) là sự hiểu biết do kết quả của tình yêu mến, kết nghĩa giao duyên với ai đó. Theo nghĩa đó mà thánh Phaolô đã cầu xin cho các tín hữu được biết tình yêu của Chúa Kitô vượt lên trên mọi thứ hiểu biết (xc. Ep 3,16-19). Thánh tông đồ muốn nói đến cấp độ của đức tin trưởng thành, hiểu biết thấu đáo kế hoạch diệu kỳ của Thiên Chúa.

c/. Nhận xét

Nên biết là ngày nay, không thiếu những ý kiến đòi xét lại bốn bậc thang này: chỉ có 4 hành vi mà thôi, hay có thể ít hơn hoặc nhiều hơn nữa?

- i) Có ý kiến cho rằng có thể ít hơn 4. Theo họ, không nhất thiết phải tuần tự theo dõi tất cả bốn tác động (đọc - suy - cầu - ngắm), bởi vì cốt yếu của lectio divina là lắng nghe Lời Chúa nói với ta, và để cho Lời đó thấm nhập vào lý trí, tâm tình của ta, và ta đáp lại Lời Chúa với hết khả năng của mình. Lectio: Chúa muốn nói gì trong bản văn này?; Meditatio: Chúa muốn nói gì với tôi qua bản văn này?; Oratio: Tôi muốn nói gì với Chúa bằng lời nguyện? (Chúc tụng, tạ ơn, khẩn cầu, thống hối, kêu xin,.v.v…); Contemplatio, để cho Lời Chúa ngự trong ta; nhìn ta dưới cặp mắt của Chúa: “Lạy Chúa, Chúa muốn con làm gì?”.[3]

Vì thế, đừng nên coi bốn bậc thang như là những cấp bậc cố định, tách biệt nhau; đó chỉ là những chỉ dẫn tuần tự nối kết với nhau. Ta có thể thay đổi tên gọi cũng được. Nhìn: Nhìn vào Chúa qua một bức ảnh, nhìn vào thân phận của ta; Nghe: Lắng nghe Lời Chúa qua bài đọc;Ngắm: Chúa muốn nói gì với tôi qua bản văn này? Tôi muốn thưa lại với Chúa thế nào?;Loan báo: Hãy để cho Lời Chúa thấm nhập vào đời tôi.[4]

- ii) Có ý kiến muốn kéo dài con số các cấp bậc từ 4 lên tới 10, từ lúc chuẩn bị đến lúc kết thúc.

+ Chuẩn bị: Statio (hồi tâm; xin ơn Chúa soi sáng);

+ Cầu nguyện: Lectio, meditatio, oratio, contemplatio, consolatio (an ủi);

+ Áp dụng vào cuộc sống: Discretio (biện phân; đối chiếu với hoàn cảnh đang sống);deliberatio (dốc quyết thi hành); collatio (chia sẻ với tha nhân); actio (hành động; mang ra thực hành).

Như vậy, ngoài 4 hành động cổ điển, người ta muốn thêm một hành vi chuẩn bị tâm hồn trước khi cầu nguyện, và kéo dài việc cầu nguyện với việc chia sẻ và nhất là đem ứng dụng vào cuộc sống. Dù nói gì đi nữa, contemplatio là một tác động được gói ghém trong buổi cầu nguyện.

2. Thời cận đại: Contemplatio là một đặc ân

Trước đây, bốn hành vi lectio,meditatio, oratio, contemplatio đều diễn ra trong buổi cầu nguyện với Sách Thánh. Vào thời cận đại, việc suy gẫm chỉ dừng lại ở meditatio (oratio meditativa); contemplatiođược dành cho những ai đã tiến cao trên đường cầu nguyện. Điển hình cho quan điểm này là thánh Thérèse Ávila, khi mô tả các cấp độ cầu nguyện, với nhiều từ ngữ chuyên môn.

a/. Trong quyển Tự thuật,[5] thánh Thérèse ví 4 cấp độ cầu nguyện như là 4 cách tưới cây. Linh hồn là mảnh vườn, ơn cầu nguyện là nước. Mảnh vườn có thể lãnh nước nhiều hay ít tùy cấp độ:

- i) Thòng dây thả thùng xuống giếng và kéo lên;

- ii) Quay bánh xe đưa nước vào vườn;

- iii) Nước được chuyển liên tục qua máng;

- iv) Nước mưa từ trời đổ xuống ào ào.

Ở những cấp độ thấp, con người vất cả mất nhiều công sức mà ít kết quả; còn ở những cấp độ cuối thì linh hồn làm ít mà hưởng nhiều bởi vì Chúa giữ vai trò chủ động. Từ bốn cách tưới vườn, tác giả nói tới 4 cấp độ cầu nguyện:

- i) Khẩu nguyện (oración vocal) và suy niệm (meditación discursiva);

- ii) Tĩnh nguyện (nguyện an tĩnh: oración de quietud);

- iii) Kết hợp (unión) thông thường;

- iv) Kết hợp ngoại thường.

b/. Hình ảnh đã trở thành cổ điển hơn hết trong học thuyết của thánh Thérèse là cái lâu đài, đề tài của quyển Lâu đài nội tâm (“Castillo interior”). Lâu đài là chính linh hồn, được Chúa đoái thương ngự đến. Trong lâu đài này có những căn khác nhau, từ bờ rìa cho đến thâm cung. Tác giả nói tới 7 căn (Moradas, nguyên ngữ có nghĩa là: trạm nghỉ, căn phòng; hình ảnh dựa theo Tin Mừng thánh Gioan 14,2) của lâu đài, tương ứng với 7 cấp độ của đường thiêng liêng và sự tiến triển của việc cầu nguyện.Nói đúng ra, tiến trình của 7 căn không có tính cách liên tục. Các học giả đều ghi nhận rằng con đường tiến đức cũng như cầu nguyện được phân thành hai chặng với một khúc quặt. Trong chặng đầu (từ căn một đến căn ba), con người nắm phần chủ động. Công tác nặng về trừ khử các nết xấu và tập luyện nhân đức: đây là giai đoạn “tu đức” theo nghĩa chặt (ascetica). Sang đến giai đoạn hai (bốn căn cuối), Thiên Chúa giữ vai chủ động; đây là giai đoạn “thần bí kết hiệp” (mystica).

- i) Căn một: Tình trạng của những linh hồn mới bắt đầu trở lại với Chúa. Họ đã gắng dứt bỏ tội lỗi ở bên ngoài; nhưng khi đi vào lâu đài, họ còn vác theo nhiều đồ đạc cồng kềnh (những quyến luyến thế gian). Việc cầu nguyện còn ở giai đoạn sơ khởi của “khẩu nguyện” (oración vocal), những kinh đọc ngoài miệng để van nài Chúa giúp đỡ.

- ii) Căn hai: Linh hồn bắt đầu trải qua cơn khủng hoảng, vì bị giằng co giữa những quyến rũ của thế gian với tình yêu của Chúa. Có lúc họ muốn lùi bước trở về đường cũ, có lúc muốn đi sâu hơn vào trong lâu đài. Về sự cầu nguyện, họ bắt đầu tiến từ khẩu nguyện sang “suy niệm” (meditación).

- iii) Căn ba: Linh hồn cảm thấy được lòng mến Chúa thu hút nhiều hơn nữa. Họ tránh cả những tội nhẹ, thực hành hãm mình khổ chế cũng như việc bác ái. Cứ đà này mà tiến, thì họ sẽ có thể lên tới những căn cao hơn. Tiếc rằng, khá nhiều linh hồn dừng lại ở đây, vì tự mãn hoặc vì sợ vác thánh giá. Về sự cầu nguyện, linh hồn cảm thấy khó suy gẫm, và từ từ chuyển sang việc “hồi tâm” (recogimiento) trước mặt Chúa, nhìn nhận việc Chúa hiện diện ở trong và chung quanh ta. Về sau, các học giả Dòng Carmel đặt tên là “nguyện tâm tình” (oración afectiva).

- iv) Căn bốn: Từ căn bốn trở đi, linh hồn tiến từ giai đoạn “tu đức” sang giai đoạn “thần bí”, từ tâm nguyện sang chiêm niệm. Vai trò chủ động là Thiên Chúa. Thực ra thì căn bốn đánh dấu sự chuyển tiếp giữa hai giai đoạn. Linh hồn còn tiếp tục chiến đấu chống lại các khuyết điểm và thực hành nhân đức; mặt khác, Thiên Chúa đã bắt đầu ra tay: Ngài khơi lên những viễn tượng và động lực mới cũng như ban cho sức mạnh để tiến tới. Cấp độ cầu nguyện tương ứng là “tĩnh nguyện” (quietud).

- v) Căn năm: Thiên Chúa chiếm đoạt linh hồn (không những là ý chí mà c�