WHĐ (11/9/2024) - Há»™i nhập văn hóa (inculturation) là thuật ngữ không má»›i trong từ Ä‘iển truyền giáo của Giáo há»™i. Ngay từ thế ká»· 17, các nhà truyền giáo không ngừng tìm hiểu vấn đề này, khi các ngài đến Việt Nam (1615). Lý do là trong quá trình phát triển của Kitô giáo, mối liên hệ giữa đức tin và văn hóa luôn là má»™t đề tài được quan tâm sâu sắc.

Từ việc há»™i nhập đức tin vào các nền văn hóa khác nhau, Kitô giáo Ä‘ã tìm cách thích ứng và lan tỏa thông Ä‘iệp Tin Mừng. Nói thì rất dá»…, nhÆ°ng thá»±c tế tiến trình này lắm gian khổ và Ä‘òi rất nhiều thời gian. Khi nghiên cứu vấn đề này, tôi đọc được má»™t bài rất hay của Ủy Ban Thần Học Quốc Tế: Faith and inculturation - Đức Tin và Há»™i nhập văn hóa[1].

1. Bản chất há»™i nhập văn hóa

Trong thần học, văn hóa thường phân biệt vá»›i tá»± nhiên. Tá»± nhiên là những gì tạo nên bản chất của má»™t sinh thể, vá»›i xu hÆ°á»›ng đạt tá»›i mục Ä‘ích cuối cùng của nó. Theo quan Ä‘iểm của Giáo há»™i, bản chất của má»™t sinh thể được Thiên Chúa tạo dá»±ng. Chúa tạo dá»±ng muôn loài trong Ä‘ó có con người, vá»›i tÆ° cách là hình ảnh của Thiên Chúa (St 1,27). Chỉ có con người má»›i có khả năng nhận ra dấu vết bàn tay sáng tạo của Ngài trong tá»± nhiên (GLHTCG 299). Điều này nhÆ° là món quà rất “Ä‘á»™c quyền” dành cho con người. Có lẽ vì món quà này, Giáo há»™i tin rằng mình có thể tìm ra những hạt mầm đức tin trong các nền văn hóa khác nhau. Hoặc theo ngôn ngữ của Karl Rahner, chúng ta có thể tìm thấy “hạt mầm của Lời Chúa” (semina Verbi) trong các nền văn hóa.

Vá»›i ý trên, trong thông Ä‘iệp Gaudium et Spes, Công đồng Vatican II cÅ©ng nhấn mạnh rằng vì Thiên Chúa tạo dá»±ng muôn loài, nên dù ở văn hóa nào, moÌ£i vâÌ£t Ä‘êÌ€u Ä‘Æ°Æ¡Ì£c tác thaÌ€nh với các phẩm tính bêÌ€n vững, chân thâÌ£t vaÌ€ thiêÌ£n hảo cũng nhÆ° có những Ä‘iÌ£nh luâÌ£t vaÌ€ trâÌ£t tÆ°Ì£ riêng. Điều này cần được tôn trọng và định hÆ°á»›ng sao cho phù hợp để hoàn thành ý muốn của Ngài (x. Gaudium et Spes, số 36).

Do Ä‘ó trÆ°á»›c má»™t nền văn hóa má»›i, luật tá»± nhiên thể hiện ý muốn của Đấng Tạo Hóa, xác định các yêu cầu đặc thù của bản chất con người. Những khía cạnh ấy nhÆ° lý trí, tá»± do và tình yêu, đều bắt nguồn từ Thiên Chúa và hÆ°á»›ng tá»›i việc thá»±c hiện mục Ä‘ích của Ngài. Từ Ä‘ó, văn hóa được hiểu là những gì con người phát triển và hoàn thiện dá»±a trên những yếu tố tá»± nhiên này, hÆ°á»›ng tá»›i mục Ä‘ích tối cao của cuá»™c sống.

2. Bản chất con người gắn vá»›i văn hóa

Văn hóa ở trong con người hoặc trong má»™t cá»™ng đồng dân tá»™c nào Ä‘ó. Khi xem xét bản chất con người, cần đặt nó trong bối cảnh lịch sá»­, nÆ¡i con người có tá»± do và chịu ảnh hưởng bởi các Ä‘am mê và những lá»±a chọn sai lầm. Văn hóa, do Ä‘ó, là sá»± mở rá»™ng các yêu cầu của bản chất con người, thể hiện qua những cố gắng phát triển và hoàn thiện con người cả về mặt thể chất và tinh thần.

Theo ý niệm trên, Gaudium et Spes nhấn mạnh rằng: “MôÌ£t nhân viÌ£ chỉ có thể Ä‘aÌ£t tới nhân tính Ä‘ích thÆ°Ì£c vaÌ€ troÌ£n veÌ£n nhÆ¡Ì€ văn hóa, nghĩa laÌ€ nhÆ¡Ì€ viêÌ£c trau giôÌ€i những phẩm chất thiêÌ£n hảo vaÌ€ giá triÌ£ của thiên nhiên” (GS, số 53). Điều này có nghÄ©a là văn hóa không chỉ là sản phẩm của lịch sá»­ mà còn là phÆ°Æ¡ng tiện để con người phát triển và hoàn thiện bản thân. Sẽ là sai lầm nếu muốn hạt mầm đức tin nảy sinh trong tâm hồn con người, nhÆ°ng lại phủ nhận văn hóa của họ! Để thành công trong há»™i nhập văn hóa, Giáo há»™i nhấn mạnh rằng: “MâÌ€u nhiêÌ£m đức tin Kitô giáo Ä‘ã Ä‘em Ä‘ến cho hoÌ£ nhiêÌ€u khích lêÌ£ vaÌ€ trÆ¡Ì£ lÆ°Ì£c quí giá Ä‘ể hoÌ£ chu toaÌ€n bổn phâÌ£n ấy cách hăng say hÆ¡n, vaÌ€ nhất laÌ€ Ä‘ể hoÌ£ khám phá Ä‘Æ°Æ¡Ì£c ý nghĩa troÌ£n veÌ£n của công triÌ€nh laÌ€m cho văn hóa nhân loaÌ£i giữ Ä‘Æ°Æ¡Ì£c viÌ£ trí trá»—i vÆ°Æ¡Ì£t trong Æ¡n goÌ£i toaÌ€n diêÌ£n của con ngÆ°Æ¡Ì€i” (GS, số 57).

CÅ©ng vậy, con người là má»™t thá»±c thể cá»™ng đồng, phát triển thông qua việc cho Ä‘i và nhận lại. Văn hóa là môi trường trong Ä‘ó và qua Ä‘ó con người phát triển. Văn hóa của má»™t dân tá»™c không nên Ä‘óng kín mà phải Ä‘óng góp vào sá»± phong phú chung của nhân loại.

Công đồng Vatican II cÅ©ng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ và phát triển văn hóa. “văn hóa nhân loaÌ£i ngaÌ€y nay phải phát triển, Ä‘ể phát huy cách xứng hÆ¡Ì£p nhân viÌ£ toaÌ€n veÌ£n, Ä‘ôÌ€ng thÆ¡Ì€i giúp con ngÆ°Æ¡Ì€i thi haÌ€nh những bổn phâÌ£n maÌ€ moÌ£i ngÆ°Æ¡Ì€i Ä‘êÌ€u Ä‘Æ°Æ¡Ì£c kêu goÌ£i Ä‘ể chu toaÌ€n, đặc biêÌ£t các Kitô hữu, những ngÆ°Æ¡Ì€i Ä‘ã Ä‘Æ°Æ¡Ì£c liên kết trong tiÌ€nh huynh Ä‘êÌ£ với gia Ä‘iÌ€nh nhân loaÌ£i duy nhất” (GS số 56).

Sá»± há»™i nhập văn hóa không phải là sá»± Ä‘óng kín mà là sá»± mở ra để tham gia vào những giá trị phổ quát của nhân loại. Điều này Ä‘òi hỏi sá»± tôn trọng đối vá»›i các nền văn hóa khác và sá»± sẵn lòng học hỏi từ chúng, đồng thời chia sẻ những giá trị của Kitô giáo má»™t cách chân thành và tôn trọng. Thá»±c ra Giáo há»™i học được Ä‘iều này từ chính Chúa Giêsu, Ngôi Lời nhập thể. Trong thông Ä‘iệp Redemptoris Missio, thánh Giáo Hoàng Gioan Phaolô II khẳng định rằng: “Việc nhập thể của Ngôi Lời cÅ©ng là má»™t sá»± nhập thể văn hóa” (RM, số 52). Ngài nhấn mạnh rằng các nền văn hóa có thể Ä‘óng vai trò tích cá»±c trong việc biểu đạt và mở rá»™ng đức tin Kitô giáo. Thậm chí đức tin Kitô giáo không chỉ tÆ°Æ¡ng thích vá»›i các nền văn hóa mà còn là yếu tố Ä‘á»™ng lá»±c, thúc đẩy sá»± phát triển văn hóa theo hÆ°á»›ng tốt đẹp hÆ¡n. Câu hỏi thường đặt ra là: làm sao để giúp văn hóa phát triển má»™t cách toàn diện, hÆ°á»›ng tá»›i sá»± hoàn thiện toàn diện cùng vá»›i đức tin? Câu hỏi này Ä‘ã được đặt ra từ rất lâu trong Giáo há»™i!

3. Cùng má»™t quan tâm cho há»™i nhập

Trong thế giá»›i hiện đại, quá trình há»™i nhập đức tin vào các nền văn hóa phải đối mặt vá»›i nhiều thách thức má»›i. Chẳng hạn thay đổi kỹ thuật Ä‘ã tạo ra cuá»™c cách mạng công nghiệp và sau Ä‘ó là cuá»™c cách mạng Ä‘ô thị Ä‘ã ảnh hưởng sâu sắc đến tâm hồn con người. Hoặc nói nhÆ° thần học gia Ratzinger, ngày trÆ°á»›c người ta quan tâm đến ý nghÄ©a nhiều hÆ¡n. Con người muốn hÆ°á»›ng thượng, tìm ra ý nghÄ©a cuá»™c sống. Những chuyện tầm thường và thá»±c tế không thu hút con người. Trong bối cảnh này, thần học hoặc đức tin chiếm thế thượng phong. Tuy nhiên từ thế ká»· 18, thế cờ Ä‘ã đổi chiều. Ratzinger hoài nghi cho rằng: trong má»™t thời đại mà khái niệm “tiến bá»™” Ä‘ã thay thế cho ý niệm “truyền thống”[2]? Những giá trị con người vá»›i thiên nhiên, vá»›i gia Ä‘ình, và tham gia vào các truyền thống, lá»… há»™i Ä‘ã bị thách thức.

Những tiến bá»™ về nhiều mặt của đời sống nhÆ° chế Ä‘á»™ ăn uống, sức khỏe, giáo dục, công nghệ, và việc tiếp cận các loại hàng hóa tiêu dùng Ä‘ã mang lại nhiều lợi ích. Tuy nhiên, sá»± tiến bá»™ này cÅ©ng Ä‘ã tạo ra những lo âu sâu sắc trong tiềm thức tập thể. Khái niệm về tiến bá»™ Ä‘ã thay đổi, đặc biệt là sau Chiến tranh Thế giá»›i II, dẫn đến sá»± thất vọng. Những biểu hiện tiêu cá»±c của sá»± hiện đại hóa nhÆ° sá»± tách rời cá nhân khỏi cá»™ng Ä‘oàn. Tiến bá»™ công nghệ có thể phá hủy các giá trị truyền thống Ä‘ã làm dấy lên lo ngại về má»™t “chủ nghÄ©a man rợ má»›i - new barbarism”[3]. TrÆ°á»›c quan ngại này, Giáo há»™i vẫn cần giữ gìn chuẩn má»±c đạo đức của tất cả các quốc gia. Nếu Phúc Âm được rao giảng và lắng nghe, má»™t sá»± chuyển đổi văn hóa và đời sống thiêng liêng là có thể (Faith and inculturation số 22).

Đức tin Kitô giáo, dù muốn dù không, đều phải Ä‘i vào nền văn hóa cụ thể. Ngày nay cÅ©ng thế, Giáo há»™i cần truyền tải thông Ä‘iệp Tin Mừng má»™t cách có ý nghÄ©a và phù hợp vá»›i ngữ cảnh hiện tại. Ở Ä‘ây “là làm thế nào để hài hòa các biểu hiện tá»± phát của tôn giáo của các dân tá»™c vá»›i đức tin Kitô giáo?” Đa dạng tôn giáo và văn hóa càng lá»›n, há»™i nhập và đối thoại lại càng được đề cao[4]. Thông Ä‘iệp Nostra Aetate của Công đồng Vatican II cÅ©ng nhắc đến đối thoại liên tôn và tôn trọng văn hóa. Chẳng hạn khi đề cập đến Phật giáo (kể cả các tôn giáo khác): “Giáo HôÌ£i Công giáo không hêÌ€ phủ nhâÌ£n những giÌ€ laÌ€ chân thâÌ£t vaÌ€ thánh thiêÌ£n nÆ¡i các tôn giáo ấy. Với loÌ€ng kính troÌ£ng chân thaÌ€nh, Giáo HôÌ£i xét thấy những phÆ°Æ¡ng thức haÌ€nh Ä‘ôÌ£ng vaÌ€ lối sống, những huấn quyền vaÌ€ giáo thuyết của các tôn giáo, duÌ€ có nhiêÌ€u Ä‘iểm khác với Công giáo, nhÆ°ng thÆ°Æ¡Ì€ng mang laÌ£i môÌ£t tia sáng của chính chân lý Ä‘ang chiếu soi tất cả moÌ£i ngÆ°Æ¡Ì€i” (Nostra Aetate, số 2). Liền sau Ä‘ó, Giáo HôÌ£i rao giảng vaÌ€ phải không ngÆ°Ì€ng rao giảng Chúa Kitô, Đấng laÌ€ “Ä‘Æ°Æ¡Ì€ng, sÆ°Ì£ thâÌ£t vaÌ€ sÆ°Ì£ sống” (Ga 14,6) trong NgÆ°Æ¡Ì€i, con ngÆ°Æ¡Ì€i tiÌ€m Ä‘Æ°Æ¡Ì£c Ä‘Æ¡Ì€i sống tôn giáo sung mãn vaÌ€ nhÆ¡Ì€ NgÆ°Æ¡Ì€i, Thiên Chúa giao hoÌ€a moÌ£i sÆ°Ì£ với miÌ€nh (x. 2 Cr 5,18-19).

NhÆ° vậy, sá»± há»™i nhập của đức tin vào văn hóa là má»™t quá trình phức tạp và liên tục. Giáo há»™i vẫn luôn tôn trọng và học hỏi từ các nền văn hóa khác, đồng thời truyền tải đức tin Kitô giáo má»™t cách phù hợp và ý nghÄ©a. Thú vị là há»™i nhập không chỉ làm phong phú thêm đức tin Kitô giáo mà còn góp phần vào sá»± phát triển toàn diện của con người và xã há»™i. Vì tầm quan trọng này, Công Đồng Vatican II Ä‘Æ°a ra cả má»™t sắc lệnh về đối thoại trong vấn đề đại kết: Unitatis Redintegratia.

Tạm kết

Việc há»™i nhập đức tin vào văn hóa không chỉ là nhiệm vụ của Giáo há»™i mà còn là trách nhiệm của má»—i tín hữu Kitô giáo, nhằm lan tỏa tình yêu và sá»± cứu rá»—i của Thiên Chúa đến mọi ngõ ngách của cuá»™c sống nhân loại. Tuy vấn đề dường nhÆ° quá lá»›n và có phần mÆ¡ hồ, nhÆ°ng nó Ä‘ang hiện diện trong văn hóa Việt Nam. Nói cách khác, trÆ°á»›c văn hóa Phật giáo, văn hóa thờ kính ông bà, văn hóa không tín ngưỡng, v.v., tôi phải là gì? Giáo há»™i có rất nhiều hÆ°á»›ng dẫn, trên Ä‘ây là má»™t ví dụ.

Để kết thúc tôi vẫn thích ý tưởng này của thần học gia Karl Rahner nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nhận ra những “hạt mầm Lời Chúa” (semina Verbi) nhÆ° má»™t phần của sá»± hiểu biết rá»™ng hÆ¡n về ân sủng của Chúa trong văn hóa. Rahner tin rằng con người đều có sá»± mở rá»™ng tá»± nhiên đối vá»›i thần thánh, có thể biểu hiện trong các bối cảnh văn hóa khác nhau. Điều này phù hợp vá»›i giáo huấn của Giáo há»™i rằng: “Không loại trừ những gì là chân thật và thánh thiện” (Nostra Aetate số 2) trong các tôn giáo ngoài Kitô giáo, trong các văn hóa khác nhau.

NhÆ°ng cần chú ý Ä‘iều này: “Sá»± ly khai giữa Tin Mừng và văn hóa quả là má»™t thảm trạng của thời đại chúng ta cÅ©ng nhÆ° của những thời đại trÆ°á»›c. NhÆ° vậy phải dồn mọi ná»— lá»±c để tiến tá»›i sá»± Phúc Âm hóa má»™t cách rá»™ng rãi, Ä‘úng hÆ¡n phải Phúc Âm hóa mọi nền văn hóa. Chúng phải được cải hóa nhờ tiếp xúc vá»›i Tin Mừng, nhÆ°ng sẽ không có tiếp xúc nếu Tin Mừng không được công bố” (Evanggelii Nuntiandi 20). Vả lại việc “truyền đạt Lời Chúa có tính chất liên văn hóa, cho phép Lời Chúa gặp gỡ và biến đổi các nền văn hóa từ bên trong, mà không làm mất Ä‘i bản chất Ä‘á»™c Ä‘áo của Tin Mừng” (Verbum Domino 114).

________

[1] https://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/cti_documents/rc_cti_1988_fede-inculturazione_en.html

[2] Äá»©c Kitô, Hôm qua và hôm nay, phần: Tin, má»™t lá»±a chọn khó khăn trong thế giá»›i hôm nay.

[3] “New barbarism” trong tiếng Việt có nghÄ©a là “chủ nghÄ©a man rợ má»›i”. Thuật ngữ này ám chỉ má»™t sá»± suy thoái trong các tiêu chuẩn văn hóa, đạo đức hoặc xã há»™i, thường liên quan đến những thay đổi công nghệ và công nghiệp hiện đại. Nó gợi ý về sá»± suy giảm trong tính văn minh, sá»± tinh tế văn hóa hoặc các chuẩn má»±c đạo đức, nÆ¡i mà sá»± tiến bá»™ về vật chất và công nghệ có thể dẫn đến mất mát các giá trị nhân văn sâu sắc hÆ¡n và sá»± gắn kết xã há»™i.

[4] Giáo há»™i Việt Nam Ä‘ã và Ä‘ang làm rất tốt Ä‘iều này. Chẳng hạn má»›i Ä‘ây: https://hdgmvietnam.com/chi-tiet/ve-chi-dan-quan-trong-trong-dong-hanh-cung-dan-toc-cua-giao-hoi-cong-giao-viet-nam-trong-thu-cua-giao-hoang-phanxico-goi-cong-doan-cong-giao-viet-nam-ngay-892023